«Los cínicos no sirven para este oficio»

Los cínicos no sirven para este oficio, afirma Kapuscinski todo convencido. Nunca asistín a unha conferencia súa, polo que nunca palpei directamente a súa voz nin me empapei cos seus xestos. Porén, lendo os seus libros, deixando que as olladas vaguen libremente polas súas palabras, que recorran sen esforzo as súas frases curtas e cheas de contundencia podo adiviñar a súa personalidade, o ton da súa voz, a cor das súas miradas e os seus xogos coas mans.

Los cínicos no sirven para este oficio é unha especie de manual para os xornalistas onde se recollen os principais retos do reporteiro: simpatizar cos problemas sociais e darlle sempre a voz aos máis débiles. Aínda que iso supoña ir en contra dos intereses do poder. Son as mesmas recomendacións que aparecen escritas en todo manual de comunicación coa impersonalidade das letras de imprenta. Pero neste caso, a diferenza é que as pronuncia alguén que sabe o que é loitar por defender o seu dereito a informar libremente sobre temas que foron podrecendo nas mans manipuladoras dos poderes. E esa diferenza é o que explica que todos os que lemos a Kapuscinski intentemos fuxir do pesimismo do futuro dos medios de comunicación, onde a información non responde á verdade senón ao espectáculo e á busca só de beneficios económicos. Con razón, divide aos periodistas en dúas categorías: os servos da gleba e os directores. Os últimos non son periodistas, son executivos. E os primeiros son servos da gran máquina de facer cartos que hoxe son os medios de comunicación.

Dende a posición da inxenuidade, somos moitos os que pensamos que lograremos abrirnos outro futuro sen pasar a formar parte desa engrenaxe de liberdades disfrazadas de manipulacións. Porén, o optimismo vese eclipsado polas nubes negras que son as grandes empresas de comunicación que todo o controlan buscando satisfacer os propios intereses. Esquecéronse da única idea válida, do único mandamento que todo periodista debe levar escrito na palma da man. O periodismo está para servir ós demais, non a un mesmo.

 

 

 

Notas de prensa 1980-1984

Din que un xornalista debe ser obxectivo. Escoller os termos axeitados para que a súa nova quede o menos subxectiva posible. E escollendo, escollendo corremos o risco de escribir algo que ademais de non ser obxectivo (tódalas palabras teñen unha carga importante de subxectividade) será frío, distante e resultaralle totalmente alleo ó lector. Din tamén que temos que escoller os feitos sobre os que escribiremos atendendo a unha escala prefixada de importancia. Que non todo ten cabida nun xornal. “Hai pouco espazo e vémonos na obriga de escoller”. E escollendo, escollendo volvemos correr outro risco, o de non tratar determinados temas que interesan, pero que pola súa cotidianeidade consideramos vulgares e inmerecedores de ocupar unhas cantas liñas nun diario.

Gabriel García Márquez sabe escoller. Sabe escoller as palabras e os temas. E sabe darlle a cada tema o tratamento que merece. Converter un denso artigo sobre política nun conto sen restarlle credibilidade ou relevancia  e dotar un acontecemento do día a día coa maxia de quen sabe que os pequenos momentos acaban sendo os máis importantes.

Pero o que máis me sorprendeu de García Márquez é esa habilidade especial que parece ter para captar a esencia daqueles personaxes que protagonizan as súas notas de prensa. En apenas uns parágrafos, o lector consegue conectar co personaxe retratado e sinte como o  invade unha profunda tristeza por non ter tido a oportunidade ou o acerto de habelo coñecido. Ó fin e ó cabo, esa é a diferenza entre o periodismo a secas e o bo periodismo. Non chega con contar cumprindo as normas básicas de redacción de calquera libro de estilo, tamén hai que facer que algo se remova dentro de cada lector.

“Y ese día era periodista ya…”  

 

Rocío Balsa Lourido

 

Periodismo oral. Hablar y escribir para radio y televisión, de Iván Tubau

Desde sempre nos dixeron que escribir para un medio audiovisual non é coma escribir para un medio escrito. Na facultade din que hai que escribir como se fala, para poder ler coma se se estivese falando. Para todos, teóricos ou profesionais dos medios esa é a clave, é a premisa básica para poder transmitir naturalidade.

Este libro non é xustamente un manual, nin tampouco un tratado de alta especulación teórica. A formación xornalística e en filoloxía deulle as bases para poder aconsellar sobre a linguaxe. Foi quen de crear esta ferramenta de aprendizaxe para calquera que precise mellorar a súa expresión oral.

“Todos podemos falar, faltaría máis. Pero á hora de facer periodismo oral para a radio e a televisión, á hora de falara profesionalmente, hai que acadar uns mínimos de calidade elocutiva. O oínte ten dereito a entender.” Esta cita sintetiza os obxectivos que pretenden que as persoas acaden con este libro.

Iván Tubau considera que para non entorpecer á xente que fala (que ten que ler) en público, cada fonema debe corresponder cun grafema. Comenta os casos do castelán nos que non se cumpre, cuestionando a actividade da RAE. Sitúa a realidade por encima da norma. O libro está ilustrado con multitude de exemplos, baseados na súa experiencia profesional e na súa formación.

O autor divide o libro en tres partes tituladas: “Hablar como la gente”, “Escribir para quien oye” e “Palabra de actor y de periodista”, títulos que son suficientemente ilustrativos do seu contido para o astuto lector.

Hai quen afirma que a boa pronuncia é a que se achega á escritura, Tubau afirma que a mellor escritura é a que se achega á pronuncia.

Manuel González Leis. (mes de decembro)

Los guardianes de la libertad, de Noam Chomsky e Edward S. Herman

Los guardianes de la libertad, de Noam Chomsky e Edward S. Herman é unha obra que analiza o tema do sistema de propaganda. A partir de casos concretos explica qué é o sistema de propaganda e mostra as súas importantes repercusións na historia.

O sistema de propaganda é o modelo segundo o que funcionan os medios de comunicación de masas na actualidade e consiste no uso dos recursos deses medios para moldear a opinión pública ao favor duns determinados intereses políticos, ideolóxicos e/ou económicos.

Neste libro, os medios defenden a posición do goberno dos Estados Unidos nalgúns dos conflitos nos que este país tivo e ten parte, conflitos que se sitúan en Latinoamérica e en Indochina. Pero, os medios analizados (The New York Times, CBS News, a revista Time, o Readers Digest e as noticias da CBS) tamén manipulan informacións relativas a acotecementos que ocorren en Europa, e que teñen que ver con posicionamentos ideolóxicos dos EEUU (coma o anticomunismo).

O libro analiza os casos concretos do tratamento dos conflitos de: El Salvador, Guatemala, Nicaragua, Ucraína, Laos e Camboxa.

O sistema de propaganda crea unha realidade alternativa á verdade usando a manipulación da información. E nesa realidade creada, inventada, é na que se desenvolven os medios, e onde viven as persoas que se nutren deses medios para informarse. Os medios de masas traballan sobre os acontecementos desa realidade que crearon, e que se adapta ás súas vontades.

Algún medio xa ten sido sinalado como «arma de desinformación masiva». E logo de ler análises coma a desta obra sobre o tratamento que fan algúns medios de certa información non parece ningunha esaxeración. Estas armas non desembocan nunha guerra, porque agora os culpables son «os que parten o bacallau», e non lles interesa que saian á luz os seus trapos sucios.

Manuel González Leis. (mes de novembro)

Dez dias que abalaram o mundo, de John Reed

Un vagón de tranvía, unha taberna de barrio pobre, unha barricada na rúa. Sen cámaras de televisión, sen grandes equipos, en primeira persoa.

Eses foron os escenarios e así foron descritos. John Reed achéganos a crónica de primeira man deses dez días que conmoveron ao mundo e que desde un recanto pantanoso do Báltico marcaron toda a historia do s.XX. A Revolución Rusa.

O xornalista norteamericano sitúanos en San Petersburgo, convertida xa en Petrogrado, pero sen chegara aínda a Leningrado. As tensións na rúa, nos soviets, na Duma, no goberno provisorio e mesmo dentro do propio Partido Bolxevique tecen o mosaico da cidade en ebulición, da Rusia que esperta, do pobo que reclama o seu.

Personaxes fundamentais atravesan a narración: A superioridade teórica e práctica de Lenin, as dotes organizativas do sanguinario Trotski ou esa sombra que, desde un segundo plano, vai adquirindo cada vez máis importancia: o compañeiro “Aceiro”, o camarada Stalin. Pero tamén os heroes anónimos: os obreiros, os campesiño ou os gardas vermellos.

Reed acompaña a súa crónica de fotografía das rúas e manifestacións e documentos sen os que non se pode entender a Revolución e os primeiros momentos do goberno soviético. Porén a obra ficou incompleta pola morte do autor, que desexaba continuar a historia posterior á toma do poder (De Kornilov a Brest-Litovsk), pero nunca chegou a completala.

Dez dias que abalaram o mundo chega a nós da man das Edições Avante e do esforzo por non perder a memoria do Partido Comunista Português.

Santiago Agra Bermejo

Á marxe, Carlos Casares

Con esta escolma de artigos recollidos entre o 2 de xaneiro e o 10 de marzo do 2002 do escritor e xornalista Carlos Casares adentrámonos non só nas vivencias e nas preocupacións do autor senón que nos sumerximos na súa propia historia. Cun estilo particularmente cercano ao lector, o xornalista logra que este se sinta cómplice das historias que narra. Semella que se establece unha conversa entre dous veciños e que un deles ten algo interesante que contar. Ese personaxe é o que asume Casares, que máis que nunca é consciente da diversidade de públicos para os que escribe.

Os seus temas van dende a cotidianeidade do seu día a día ata as preocupacións literarias e políticas da época na que redacta os artigos para La Voz de Galicia. Porén, todos os temas están pautados pola súa visión particular, mesmo hai días que continúa cun tema do día anterior. Isto leva ao lector a recoñecer a voz propia do escritor e a recoñecer non só o estilo senón a propia vida. Casares conta cousas da vida como alguén ao que lle pasan cousas como a calquera por iso o lector se sente atraído pola súas historias, porque facilmente poderían ser historias que lle pasan a el, cambiando unicamente os espazos e os protagonistas. O lector atopa nestas liñas unha maneira de entender o mundo como se el mesmo fose o produtor do discurso narrativo, como se as verbas de Casares fosen as súas propias verbas.

Celia Liliana Alfaya Araújo

Reseña de abril

Territorio comanche, Arturo Pérez Reverte

Nesta novela de non ficción, Pérez Reverte achéganos ao mundo dos correspondentes de guerra. Sen darse a coñecer explicitamente, ao lector suxírelle que está contando as súas propias experiencias en todas as guerras que viviu en vinte e un anos como correspondente. O tempo e o espazo da narración son invariables, sen embargo, Reverte fai avanzar a historia a través do personaxe principal que fala en primeira persoa recordando guerras pasadas e compañeiros xornalistas cos que compartiu estas experiencias. O personaxe está acompañado dun cámara que quere ter a imaxe da súa vida: o derrubamento dunha ponte a pesar do perigo que iso pode supoñer para a vida dos dous xornalistas e máis dunha guía e tradutora que os acompaña. Este é o telón de fondo mediante o que se xustifica que a obra sexa unha novela. Porén, o verdadeiramente importante está narrado a través dos recordos do personaxe principal, no que nos conta esa falsa imaxe dos señoritos que van a guerra e volven os dous días coñecedores da situación e que non se achegaron a menos de cen quilómetros dunha bomba. Reverte desmitifica ese labor e engrandece o labor de moitos compañeiros (algúns deles mortos durante conflitos) que si se achegan ao territorio comanche, esa fronteira onde os xornalistas non son respectados por ningún bando e poden ser asasinados como calquera civil ou membro do exércitos das nacións enfrontadas.

Celia Liliana Alfaya Araújo

Reseña de marzo

El año que trafiqué con mujeres, Antonio Salas

Esta nova reportaxe do xornalista de nome ficticio Antonio Salas ten como núcleo principal investigar o submundo do tráfico de mulleres. Durante un ano percorreu baixo esta identidade ficticia todos os estratos da prostitución en España: dende as rameras da rúa ata as presentadoras, actrices e modelos famosas que exercen esta “profesión en segredo”. Porén, a súa investigación pretende demostrar como obxectivo último que o tráfico de escravos segue sendo unha realidade nos nosos tempos facéndose pasar por un traficante que lle quere mercar a outro unha rapaza e o seu fillo.

A narración non está libre de crudeza e de momentos de desasosego. O mesmo autor recoñece nalgunhas páxinas como o seu ánimo se vai lastrando pouco a pouco ao ir coñecendo a situación de tantas mulleres que son enganadas para abandonar os seus países de orixe coa promesa dun futuro mellor e que se endebedan cos seus proxenetas, aos que lles teñen que pagar ese favor de convertelas en prostitutas. Un dos momentos que máis chaman a atención do lector é cando o xornalista explica o método que usan para reter as mulleres. Simplemente coa maxia, ameazándoas con facerlles budú a elas e as súas familias.

Sen dúbida tamén chama a atención a cantidade de nomes que aparecen de persoas que ostentan cargos de poder que están incluídos dentro deste mundo e que agochan este negocio tan lucrativo baixo falsos espellos de empresas e inmobiliarias. Con todo, o libro convértese nun pequeno percorrido por este mundo do que se fala tantas veces pero que ocupa todas as capas da sociedade e que afectan ao conxunto do social, xa que é algo do que todos temos coñecemento, pero que non remove as nosas consciencias porque todos o vemos como algo normal. Antonio Salas líbranos desa concepción con esta obra porque nos traslada nin máis nin menos as prostitutas en si mesmas, as que normalmente se minusvaloriza coma se non fosen persoas.

Celia Liliana Alfaya Araújo

Reseña de xaneiro

Patente de corso, Arturo Pérez Reverte

Arturo Pérez Reverte non é só unha das voces literarias máis coñecidas do noso país senón que tamén desempeña un importante labor como xornalista (algo máis apartado da súa faceta como correspondente de guerra). Neste libro recóllense todos os seus artigos publicados entre os anos 1993-1998. Como se recolle no prólogo do libro, el mesmo define estes artigos como «ajustes de cuentas semanales» e califícaos como «viscerales e imprevisibles» produto de «la mala leche» e neles «disparo contra todo lo que se mueve sin detenerme ni ante lo sagrado». E é verdade. Poucas cousas hai que se libren da pluma de Reverte. Nos seus artigos recolle non só esas anécdotas que lle suceden e que lle serven para facer a súa especial valoración da situación de España e do mundo, senón tamén están recollidos asuntos do seu labor como correspondente de guerra, unha faceta a que recorre constantemente para facer comparanzas das situacións ou para rememorar personaxes dos que se lembra. Destaca quizais que o seu estilo é sempre directo. O que conta dio do xeito máis sinxelo posible pero sen esquecer esa pretensión de ser ferinte, de facer entender que non está de acordo coa realidade que o rodea. Deste xeito, ao longo de todos os artigos podemos ver diferentes estados de ánimo, reflectidos dalgún xeito pola maneira de contar ou simplemente polo que conta. Podemos atoparnos dende a tristeza e a dor ata a raiba e o enfado.

Centrándonos un pouco máis na forma de redactar, é sabido xa que o estilo de Reverte é moi persoal, pero algo que chama a atención son os titulares e as frases finais dos artigos. Convértense en dous aspectos fundamentais para entender ao autor. Os titulares poden remitirnos a ideas totalmente diferentes do contido, pero fan que nos centremos moito máis no que se nos vai contar a continuación. As frases finais dalgún xeito se converten nunha moralexa, nunha ensinanza que o autor nos quere facer chegar.

Celia Liliana Alfaya Araújo

Reseña de decembro

Los tres pies del gato, Pablo Ordaz

O xornalista Pablo Ordaz leva a cabo nesta crónica unha recollida dos xuízos dun dos casos de atentados terroristas que máis conmocionaron á opinión pública deste país. Como así o require este xénero, a presenza do tempo é unha constante ao longo de todo o libro, pero quizais unha das características que máis chaman a atención é que Ordaz é capaz de mostrar día a día os xuízos dende perspectivas diferentes. Por unha banda temos a perspectiva das vítimas, por outra a dos terroristas que son interrogados, por outra a dos policías, avogados defensores e fiscais e xuíces e por último a sua propia voz. Todo este conxunto de focos informativos achegan unha información mais xeralizada e completa que dan unha visión mais ampla dos temas tratados.

O libro está dividido en pequenos capítulos (un por cada día dun xuízo) que comezan sempre cunha frase máis ou menos literaria na que Ordaz resume dalgún xeito a súa implicación como xornalista dentro dos acontecementos. Recorre en numerosas ocasións a ironía e a repetición para facer especial fincapé naqueles aspectos sobre os que quere chamar a atención, sobre todo incidindo na actuación dos avogados defensores dos terroristas que pretenden achacarlle por todos os medios o atentado a ETA aínda cando existen probas incriminatorias que acusan os seus defendidos. Sen embargo, tamén é capaz de facer ver ao lector as profundas lagoas que hai en canto ao tema e, sen chegar a dicilo explicitamente, os posibles casos de erros por parte dos organismos policiais, que tiñan conversas gravadas e lles seguían a pista a algúns dos implicados nos atentados do 11-M sen que se levase a cabo unha investigación máis profunda que podería ter evitado os atentados.

Pode que sexa arriscado facer unha crónica dun tema tan delicado como foron os xuízos do 11-M porque por unha banda os datos que se chegan a manexar son moi abundantes e é preciso ter unha visión o suficientemente obxectiva para non dar unha visión particular que enturbie o contido real dos acontecementos. Ordaz salva estas distancias e fai un traballo non moi extenso que nos deixa co bo sabor de boca de coñecer cousas que non sairon á luz nos medios habituais.

Celia Liliana Alfaya Araújo

Reseña de novembro